საქართველოს ისტორია წარსული. აწმყო და მომავალი: ისლამური პერიოდი საქართველოს ისტორია წარსული. აწმყო და მომავალი'in Notları ისლამის ჯარების საომარი მოქმედებები კავკასიის მიმართულებით წმინდა ომარის ეპოქაში დაიწყო. ..... (643 წ.) მას შემდეგ, რაც მეფე ბაბულებვაბი შეჰრ–ბერაზს დაუზავდა, ჰაბიბ ბ. მესლემემ გააგრძელა საომარი მოქმედებები და ზოგიერთი ტერიტორია მიიტაცა. ჰაბიბ მ. მესლემეს მოგვიანებით, წინასწარმეტყველ ოსმანის დროს, ირმინიეს დაპყრობა დაევალა. ჰაბიბი, რომელმაც დუვინი მიიტაცა, საქართველოს დედაქალაქ თბილისისკენ გამოემართა, ქალაქი დაიპყრო და ქართველებთან ზავი დადო (25/645–46), რომლის თანახმად ხალხის სიცოცხლეს, სალოცავებს, ეკლესიებსა და სინაგოგებს არ შეეხებოდნენ, მათ კი ყოველ ოჯახზე თითო დინარი ჯიზია უნდა გადაეხადათ, მუსლიმნებთან იმეგობრებდნენ, ალლაჰისა და მისი წინასწარმეტყველის მტრებს მტრულად მოექცეოდნენ (Belazuri s. 289). ჰაბიბ ბ. მესლემემ აბდურაჰმან ბ. ჯეზი თბილისის ხალხისთვის ისლამის საქადაგებლად გამოგზავნა. მისი მცდელობით ბევრმა ქართველმა მიიღო ისლამი. საქართველო, რომელიც წმინდა ოსმანისა და წმინდა ალის დროს ირმინიეს გუბერნიასთან იყო დაკავშირებული, ემევიელთა ეპოქაში ელ–ჯეზირეს გუბერნიას დაექვემდებარა. საქართველოში დაპყრობითი ომები ემევიელებმაც გააგრძელეს, ჰიშამ ბ. აბდულმელიქის დროს (1724–1743 წწ.) საქართველო მთლიანად დაიპყრეს და არრანის დედაქალაქ ბერდეაში დაბანაკდნენ. დაარსდა ვილაიეთი, რომელშიც შედიოდა: აზერბაიჯანი, არრანი, შირვანი, ირმინიე და საქართველო. ისლამური პერიოდი 689 წლიდან მოყოლებული ისლამურმა და ბიზანტიურმა ჯარებმა საქართველოსთვის ბრძრძოლა გააჩაღეს. მერვან ბ. მუჰამმედი 736 წელს შეეცადა დასავლეთ საქართველო ბიზანტიის იმპერიისთვის მოეწყვიტა. 740 წელს ბიზანტიის გავლენა კვლავ საგრძნობი გახდა. ჰარუნურრეშიდის მიერ 786 წელს ირმინიეს გუბერნატორად დანიშნული ჰუზეიმე ბ. ჰაზიმი მუსლიმნების წინააღმდეგ აჯანყებული ქართლისკენ (იბერიისკენ) გაემართა და დიდგვაროვნები მოაკვლევინა. წყაროები გადმოქვცემენ, რომ ჰუზეიმე ხალხს ძალიან მკაცრად მოექცა. საქართველოში 683 წ. დაწყებული ხაზართა შემოსევები დროგამოშვებით 764–765 წლამდე გრძელდებოდა. ხაზარები აღნიშნულ პერიოდში დიდი ჯარით თავს დაესხნენ კურისა და არასის ტომებს, თბილისი დაიპყრეს და საქართველოში დასახლდენენ. აბასიანთა დროს, როცა ირმინიე და შირვანი ცალკე ვილაიეთებად ჩამოყალიბდა, თბილისში, ისაკ ბ. ისმაილის მიერ ისლამური საემირო დაარსდა (833–852 წწ.). ხალიფა მუთევექქილ–ალელლაჰის დროს თბილისსა და ბაღდადს შორის გარკვეული უთანხმოებები წარმოიშვა. ამის გამო ხალიფამ ცნობილ თურქ მთავარსალდალს, ბოღა ელ–ქებირს, ისჰაკის დასჯა დაავალა: ბოღამ ისჰაკი და მისი ვაჟი ტყვედ ჩაიგდო, მოაკვლევინა და თბილისის საემიროს ბოლო მოუღო. ისტორიკოსები ამ საემიროს დანგრევას აფასებენ როგორც სახალიფოსთვის გამოუსწორებელ შეცდომას და კავკასიაში დაცემის პერიოდის დასაწყისს. ერთ–ერთი მუსლიმანური ოჯახი რომელიც 3–4 საუკუნეებში (9–10 საუკუნე) საქართველოში ბატონობდა, ბენი ჯაფერი იყო. თბილისის გუბერნატორმა ჯაფერ ბ. ალიმ და მისმა მემკვიდრეებმა აბასი ხალიფების სახელით ფული დააბეჭდინეს და ისინი სუვენერებად სცნეს. 1020 წლის შემდეგ საქართველოს ზოგიერთი ტერიტორია ბიზანტიის იმპერატორმა, ბასილეიოს (ბასილი) მეორემ დაიპყრო და დაარსდა ახალი სამხედრო–ადმინისტრაციული ოლქი. თურქები სელჩუკების გამოჩენამდე საქართველოში შემოდიოდნენ როგორც დაქირავებული მეომრები აბასურ ჯარში და ჩრდილოეთიდან მოსულ თანარასელებთან ერთად აქ სახლდებოდნენ. 1049 წლიდან სელჩუკებმა საქართველოზე თავდასხმები დაიწყეს. სულთანი ალფარსლანი თურქმენი ბეგის თუღთეგინის წაქეზებით, რომელმაც განაცხადა, რომ საქართველოში ურწმუნოება და მღელვარება სუფევდა, საქართველოს დასალაშქრავად გამოემართა, იფიქრა რა, რომ თუ აქაურობას არ დაიმორჩილებდა, ბიზანტიელებთან ბრძოლა სახიფათო იქნებოდა. მეფე ბაგრატ მე–4–მ, რომელიც სელჩუქთა მოწინავე შენაერთების ტყვეობას ძლივს გადაურჩა, ბოლოს სელჩუკთა მორჩილება არჩია და მათთან ზავს მოაწერა ხელი (1456–1064). 1065 წელს ალანების მიერ სელჩუქთა გავლენისა და ბატონობის ქვეშ მყოფი ტერიტორიების შევიწროების საბაბით ალფასლანი მეორედ გამოემართა საქართველოს დასალაშქრავად. შედდადიებმა და შირვანშაჰებმა სულთანს მორჩილება გამოუცხადეს. შექქის ოლქის (რეგიონის) დამორჩილების შემდეგ ქართველი მეფის, ბაგრატის წინააღმდეგ გამოემართა და ზოგიერთი ტერიტორია დაიპყრო. ლაშქრობიდან, რომელიც 5 თვეს გრძელდებოდა, 1068 წელს უკან დაბრუნდა. სულთან მელიქშაჰის ტახტზე ასვლის შემდეგ ზოგიერთი ქალაქი და ციხე აჯანყდა. ამის გამო მელიქშაჰმა ქართველ მთავარსარდალ იოანე ლიპარიტის ძესთან ერთად საქართველოზე ლაშქრობა მოაწყო. ქართლამდე მოვიდა, უამრავი ტყვეებითა და ნადავლით უკან დაბრუნდა, რეგიონზე პასუხისმგებლობა კი სერჰენკ სევთექინს დააკისრა (1076). მაგრამ მეფე გიორგი მე–2–მ სავთექინთან ბრძოლები მოიგო და სელჩუკთა ბატონობის ქვეშ მყოფი ზოგიერთი ტერიტორია უკან დაიბრუნა. ამ მოვლენებთან დაკავშირებით სულთანი მელიქშაჰი ხელახლა გამოემართა საქართველოს დასალაშქრავად და არასის გავლით საქართველოში შემოვიდა (471/1078–79). სომხეთის რეგიონი გაძარცვა, იოანე ტყვედ აიყვანა, სავთექინი გასამაგრებლად შენაერთებთან ერთად იქ დატოვა და დაბრუნდა. იმის გამო, რომ სევთექინმა ქართველებთან ბრძოლაში კვლავ მარცხი განიცადა, მელიქშაჰმა ემირ აჰმედს საქართველოს დალაშქვრა დაავალა. ემირ აჰმედმა ქოუელში მეფის მძიმედ დამარცხების შემდეგ ყარსი და ქართველების მიერ მიტაცებული სხვა ტერიოტირები უკან დააბრუნა. ემირმა ებუ იაკუბმა და ემირმა ისა ბიორგმა საქართველოზე ლაშქრობები გააგრძელეს და ტრაპიზონამდე მთელი სანაპირო ოლქი დაიპყრეს. გიორგი, რომელმაც დაინახა, რომ მის ქვეყანას მთლიანად დაპყრობის საფრთხე ემუქრებოდა, სულ რომ არაფერი, ზოგიერთი ტერიტორიის შენარჩუნების მიზნით მელიქშაჰისთვის მორჩილების გამოსაცხადებლად ისფაჰანში წავიდა. სულთანი მელიქშაჰი დაჰპირდა მისი ქვეყნის დაცვას იმ პირობით, თუ მას სუვენერად სცნობდნენ, ხარაჯას გადაიხდიდნენ და სამხედრო დახმარებას გაუწევდნენ. სულთანი მელიქშაჰი უკანასკნელად 1086 წელს დიდი ჯარით ერთხელ კიდევ შემოვიდა კავკასიაში და რეგიონი მთლიანად დაიმორჩილა. მეათე საუკუნის დასასრულს აღმოსავლეთ საქართველოში ათი ათასობით თურქი ცხოვრობდა. ამის გამო ქართველებმა რეგიონს „დიდი თურქობა“ (დიდი თურქელი) უწოდეს. მეფე დავით მეორე ყივჩაღებისგან შემდგარი დიდი ჯარით ახალი დაპყრობით მოქმედებებს შეუდგა და განჯამდე რომ მივიდა, სელჩუკი სულთანი მუჰამმედ თაფარი საქართველოსკენ გამოემართა. ქართული ძალები დაამარცხა და ზოგიერთი ქალაქი ააოხრა (503/1110). ყივჩაღებმა საქართველოს ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს. მეთორმეტე საუკუნის დასასრულს სახელმწიფოს ეკონომიკურ ცხოვრებას ყივჩაღები დაეპატრონენ. 580 წ. (1184–85 წ.წ.) თამარ მეფის პერიოდში ყუთლუ არსლანი იმდენად ძლიერი იყო, რომ სახელმწიფოს ბედს მართავდა, მუსლიმი ყივჩაღები კი დაღესტნის გზით აზერბაიჯანში შემოდიოდნენ და იქაურ თურქებთან ერთად ქართველებს ეომებოდნენ. მეფე დავითმა თბილისისა და განჯის მსგავსად მუსლიმანთა ბატონობის ქვეშ მყოფი ქალაქებისგან ხარაჯა რომ მოითხოვა, მუსლიმანებმა ერაყის სელჩუკი სულთნის, მაჰმუდ ბ. მუჰამმედ თაფარისაგან დახმარება ითხოვეს, მან კი თავის ძმას, განჯის მბრძანებელს, თუღრულს, ათაბეგ გუნთოღლუს, დუბეის ბ. სადაკასა და ართუღლუ ილგაზის საქართველოს დალაშქვრა დაავალა. მაგრამ მუსლიმანებმა ქართველების, სომხებისა და ყივჩაღებისგან შემდგარი საქართველოს ჯარის პირისპირ წარმატება ვერ მოიპოვეს. ქართველება 1121 წლის12 აგვისტოს დიდგორთან ახლოს მომხდარი ამ ბრძოლის შემდეგ საუკუნეების მაძილზე ისლამური ბატონობის ქვეშ მყოფი თბილისი და ანი დაიკავეს. თბილისი საქართველოს დედაქალაქი გახდა. შირვანის ხალხის მიერ დახმარების თხოვნაზე სულთანმა საქართველოზე ერთი ლაშქრობა კიდევ მოაწყო, მაგრამ აღნიშვნის ღირსი წარმატება ვერ მოიპოვა. (517–1123). დავით მეფემ იმავე წელს შირვანი დაიპყრო. ქართველებმა 1161 წელს – ანი, მომავალ წელს ყარსი და დვინი დაიპყრეს: უამრავი მუსლიმანი მოკლეს, ჯამეები და სახლები დაანგრიეს და შემდეგ თბილისში დაბრუნდნენ. მუსლიმანი ქალები სულ მთლად გააშიშვლეს: ქართველი ქალები ამას წინ აღუდგნენ და მუსლიმან ქალებს ჩააცვეს. ამ ფაქტმა დიდი გამოძახილი ჰპოვა მუსლიმანებში. აზერბაიჯანის ათაბეგი ილდენიზი, აჰლათ შაჰ სიოქმენი, იზზედდინ სალთუქი, მერაღას ემირი იბნ აქსუნგუნი, ერაყის სელჩუკი სულთანი არსლანშაჰი და ზოგიერთი ანოტოლიელი ბეგი ნახჭევანის გავლით განჯაში მოვიდნენ. 500.000–მდე მებრძოლი ქართულ მიწებს დაესხა თავს, 1163 წელს საქართველო დაიპყრეს და უამრავი ადამიანი ტყვედ აიყვანეს. მას შემდეგ კი ქართველებთან ბრძოლა განაგრძეს სელჩუკებმა, ილდენილეზელებმა, მენგუჯუქელებმა, სალთუქელებმა და აჰლათშაჰებმა, რომლებიც მეთორმეტე საუკუნის დასასრულამდე აღმოსავლეთ საქართველოს მართავდნენ. ანატოლიის სელჩუკი სულთანი–შაჰ სულეიმან მეორე 1202 წელს საქართველოს დასალაშქრავად გამოემართა, რადგან ქართველები გამუდმებით ესხმოდნენ თავს თურქულ მიწებს. მაგრამ ბანაკში რომ ისვენებდა, ქართველები დასხნენ თავს და მძიმე ზარალი განიცადა. ტყვეებს შორის ერზინჯანის მენგუჯუქელი ბეგი ბეჰრამ შაჰიც იმყოფებოდა. სულეიმან შაჰი 1204 წელს, როცა მეორედ მოემართებოდა საქართველოსკენ, გზაში გარდაიცვალა. სულთან ალაედდინ ქეიქუბათ 1–ის ეპოქაში –1232 წ. ქემალედდინ ქეიქუბადის ეპოქაში 1232 წ. ქემალედდინ ქამიარმა და მუბარიზედდინ ჩავლიმ საქართველოზე ლაშქრობა მოაწყეს და ზოგიერთი ციხე დაიპყრეს. დედოფალმა რუსუდანმა, რომელიც სელჩუკთა ჯარს წინ ვერ აღუდგა, ზავი შესთავაზა, რომლის თანახმადაც დედოფალი თანახმა იყო ქალიშვილი–თამარი ცოლად გაჰყოლოდა სულთან ალაედდინ ქეიქუბადის ვაჟს, გიასედდინ ქიახუსრევ მეორეს. თავრიზში დაბანაკების შემდეგ ჯალალედდინ ხორეზმშაჰი საქართველოს დასალაშქრავად მზადებას შეუდგა. დიპლომატიური ცდებით რომ ვერაფერს გახდა, 622წ. (1225) დვინი მიიტაცა. ქალაქები: ქერბი და ზუნიც დაიპყრო და აზერბაიჯანში დაბრუნდა. მომდევნო წელს კვლავ საქართველოს დასალაშქრავად გამოსულმა ჯალალედდინ ხორეზმშაჰმა თბილისი დაიპყრო (1227 წლის აპრილი). იმავე წელს ალყა შემოარტყა ქალაქებს: ანი და ყარსი. საქართველოს ჩრდილოეთ ტერიტორიებს შეესია და უამრავი ნადავლი ჩაიგდო ხელში. ჯალალედდინ ხორეზმშაჰმა, აჰლათის ალყით რომ იყო დაკავებული, საქართველოში მის მიერ დატოვებული ვეზირის, შერეფულმულსკისგან შეიტყო, რომ ქართველები თბილისის დასაპყრობად ემზადებოდნენ. ამის გამო ბეთაქის ტბასთან ქართველი, სომეხი და ყივჩახი მოკავშირეების წინააღმდეგ გამოვიდა. დიპლომატიური გზებით ყივჩაღების მწყობრიდან რომ გამოსვლა მოახერხა, ქართველთა ჯარი დაამარცხა და თბილისში შევიდა (1628/1229). მონღოლები, რომლებმაც პირველად 1220 წელს დაამარცხეს ქართველები, 1231 წ. შევიდნენ საქართველოში. დედოფალმა რუსუდანმა პაპი გრეგორიოს მეცხრესაგან დახმარება ითხოვა, მაგრამ შედეგი რომ ვერ მიიღო, იძულებული გახდა თბილისი დაეტოვებინა. 633 წ. (1235–36), როცა მონღოლებმა საქართველო ისევ დაიპყრეს, ქართველი დიდებულები მონღოლეთში გაგზავნეს: ისინი წლების მანძილზე დარჩნენ იქ. მონღოლებმა ბევრი ქართველი ჯარისკაცი ლაშქრობებში გამოიყენეს. დედოფალმა, როცა მიხვდა, რომ მონღოლებს თავზე ვერ დააჯდებოდა, ხარაჯის გადახდით მათი მორჩილება აღიარა და 1243 წ. დიდი ხანი ოფიციალურად ცნო სუვენერად. რუსუდანის გარდაცვალების შემდეგ მონღოლებმა კავკასია რვა ეიალეთად დაყვეს. დიდი მონღოლი ხანის, მენგუ ხანის ტახტზე ასვლის (1251) შემდეგ მის მიერ უფლებამოსილი ორი ქართველი დავითი მონღოლეთში მდებარე ყარაყომიდან თავიანთ ქვეყანაში დაბრუნდნენ და ერთად მართავდნენ მას. მოგვიანებით ბათუ ხანი და ჰულაგუ ხანი შეეცადნენ თავიანთი ბატონობის დამყარებას. ბერქე ხანი 1266 წ. თბილისამდე მოვიდა. ილხანთა ბატონობის ქვეშ მყოფი საქართველოს კეთილდღეობის დონე საკმაოდ მაღალი იყო. მეფე დავით მეოთხემ თბილისის უდიდესი მართლმადიდებელი მღვდლისა და ყადის ელჩობა გაგზავნა ილხან მბრძანებელ გაზან ხანთან. ილხანები კი ქართველებს ლაშქრობებში იყენებდნენ და მათ მუსლიმნობისკენ აქეზებდენენ. მეფე გიორგი 5–მ ისარგებლა რა ბოლო პერიოდის არეულობებით, საქართველოში მონღოლთა ბატონობას ბოლო მოუღო. ქართველი მეფეები ამის შემდეგ ბიზანტიის იმპარატორთან კარგ ურთიერთობის დამყარებას რომ შეეცადნენ, 1386 წ. თემურმა საქართველოზე ლაშქრობა მოაწყო. თბილისის ციხეს შეფარებული მეფე ბაგრატ მეხუთე და დედოფალი ანა ტყვედ აიყვანეს. ზოგიერთი ქართველი ისტორიკოსი, რომელიც ამბობს, რომ ბაგრატმა ისლამი მიიღო, იმასაც აღნიშავს, რომ ეს ერთგვარი ხერხი იყო, რომელსაც მან ტერიტორიების შენარჩუნების მიზნით მიმართა. თემური შემდეგ შექიში მოვიდა და დაიპყრო. 1395 წელს ბაგრატის ადგილზე გასულმა მისმა ვაჟმა, მეფე გიორგი მეექვსემ თემურის 1399–1400 წ.წ.–ის ლაშქრობის შემდეგ ხარაჯის გადახდით მისი ბატონობა აღიარა. 1401 წელს სივასი–ბაღდადი–თავრიზის გავლით ისევ კავკასიაში დაბრუნებულმა თემურმა მისთვის ჯარისკაცების გაგზავნის და მუსლიმების მიმართ კარგად მოპყრობის პირობით გიორგის ხელშეუხებლობას დაპირდა (1402). მაგრამ ერზურუმიდან დაბრუნებულმა ილდირიმ ბეიაზიდთან ბრძოლაში გამარჯვებისათვის მილოცვა რომ არ მიიღო, მეფე გიორგის დასჯა გადაწყვიტა. მეფემ საჩუქრებიც გაუგზავნა და პატიებაც სთხოვა, მაგრამ თემურმა არ მიიღო და 1403 წ. საქართველოს დასალაშქრავად წამოვიდა. ბევრი ქალაქი და სოფელი ააოხრა. როგორც კი ულემებმა გადაწყვეტილება მიიღეს იმის შესახებ, რომ შეიძლებოდა საქართველოს ხალხისათვის ხელშეუხებლობის პირობა მიეცათ, თემურმა რეგიონში სისხლისღვრას ბოლო მოუღო, ყველა ეკლესია და მონასტერი დაანგრია და თბილისიდან ბელაქანში წავიდა. ბელაქან–ტრაპიზონის შორის ტერიტორიები ჰალილ მირზას გადასცა. თემურელების შემდეგ ბაგრატიონთაგან ალექსანდრემ (1412–1442) საქართველოში თავისი ბატონობა დააამყარა და თანხმობის უზრუნველყოფა მოახერხა. მაგრამ შემდეგ საქართველო სამ სამეფოდ (ქართლი, კახეთი, იმერეთი) და ხუთ სამთავროდ დაიყო. ქარაქოიონლუ ქარა იუსუფი 815–ში (1412–13) საქართველოში შემოვიდა და ზოგიერთი ადგილი ააოხრა. 841–ში (1437) როგორც შაჰრუჰი საქართველოში შევიდა, მეფე ალექსანდრემ მას ძვირფასი საჩუქრები გაუგზავნა. ქარაქოიონლუ ჯიჰან შაჰი 848 წ. (1444) ახალციხეს დაესხა თავს. უზუნ ჰასანი პრველად 1466 წ. შევიდა საქართველოს ტერიტორიაზე. შინაური აშლილობების გამო ახალციხე რომ ვერ აიღო, იქ ზოგიერთი მუსლიმანი იხსნა, რომლებიც ქართველებს ტყვედ ჩაუვარდა. ქარაქოიონლუს სულთანმა იაკუბმა 1486 წ. სამცლეჰე (სამცხე) დაიპყრო და სუფ ჰალილ ბეგს საქართველოს დაპყრობა დაავალა. ხანგრძლივი ალყის შემდეგ ალი აღამ თბილისი დაიპყრო (894/1489). საფევის მბრძანებელმა შაჰ ისმაილმა 1501 წ.–დან მოყოლებული საქართველოზე თავდასხმები მოაწყო. შაჰ თაჰმასბმა კი საქართველოზე ოთხი დიდი ლაშქრობა მოაწყო და 1504 წ. თბილისი დაიპყრო.